បដិវត្តន៍អ៊ីរ៉ង់និងវិបត្តិចំណាប់ខ្មាំងអាមេរិក ឆ្នាំ១៩៧៩
ចុះផ្សាយនៅថ្ងៃ៖
ស្តាប់ - ០៨:៤៧
នៅក្នុងនាទីប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់យើង នៅសប្តាហ៍នេះ សេង ឌីណា សូមលើកឡើង អំពីបដិវត្តន៍អ៊ីស្លាមនៅអ៊ីរ៉ង់ និងវិបត្តិចំណាប់ខ្មាំងអាមេរិក នៅឆ្នាំ១៩៧៩។ វិបត្តិដែលបន្សល់ទុកនូវស្លាកស្នាមរហូតមកទល់បច្ចុប្បន្ន នៅក្នុងទំនាក់ទំនង អាមេរិក-អ៊ីរ៉ង់។
អស់រយៈពេលជាង ៣០ឆ្នាំមកហើយ ដែលគេតែងតែសង្កេតឃើញមានជាប្រចាំនូវភាពជាសត្រូវ រវាងអ៊ីរ៉ង់ និងសហរដ្ឋអាមេរិក និង រវាងអ៊ីរ៉ង់ និងអ៊ីស្រាអែល។ ក៏ប៉ុន្តែ តាមការពិត អ្វីៗគឺមិនដូចនេះទេ កាលពីមុនឆ្នាំ១៩៧៩។
អ៊ីរ៉ង់នៅមុនបដិវត្តន៍ឆ្នាំ១៩៧៩ គឺជារបបរាជានិយម ដែលស្ថិតក្រោមអំណាចរបស់ស្តេចស្ហា មហាម៉ាត់ រ៉េសា ផាឡាវី (Mohammad Reza Pahlavi) ដែលមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធបំផុតជាមួយអាមេរិក និងបណ្តាប្រទេសលោកខាងលិច។
នៅឆ្នាំ១៩៥២ ការបោះឆ្នោតតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យមួយត្រូវបានរៀបចំធ្វើឡើង ហើយអ្នកដែលជាប់ឆ្នោតឡើងមកធ្វើជានាយករដ្ឋមន្រ្តី គឺជាអ្នកនយោបាយជាតិនិយមម្នាក់ ដែលមានឈ្មោះថា មហាម៉ាត់ ម៉ូសាដេក (Mohammad Mossadegh)។
គ្រាន់តែបានឡើងមកកាន់តំណែងភ្លាម លោកមហាម៉ាត់ ម៉ូសាដេក ក៏បានចាប់ផ្តើមដាក់ចេញនូវនយោបាយជាច្រើន ដែលមានលក្ខណៈជាតិនិយម ជាពិសេស គឺការធ្វើជាតូបនីយកម្មលើវិស័យប្រេង ដោយដកហូតសិទ្ធិធ្វើអាជីវកម្មបូមប្រេងពីក្រុមហ៊ុនបរទេស។ ជម្លោះជាមួយនឹងបណ្តាប្រទេសលោកខាងលិចក៏ចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើង ហើយនៅឆ្នាំ១៩៥៣ កាន់អំណាចបានត្រឹមតែមួយឆ្នាំ លោកមហាម៉ាត់ ម៉ូសាដេក ក៏ត្រូវបានគេទម្លាក់ចេញពីតំណែង នៅក្នុងរដ្ឋប្រហារយោធាមួយ ដែលរៀបចំធ្វើឡើងដោយសេអ៊ីអា ដើម្បីប្រមូលផ្តុំអំណាចរដ្ឋទាំងអស់ យកមកឲ្យស្តេចស្ហា មហាម៉ាត់ រ៉េសា ផាឡាវីវិញ។
រដ្ឋប្រហារឆ្នាំ១៩៥៣នេះ គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមដ៏សំខាន់មួយ ដែលនាំឲ្យមានការរីកដុះដាលនៃចលនាប្រឆាំងនឹងសហរដ្ឋអាមេរិកនៅអ៊ីរ៉ង់ ដោយចាប់ផ្តើមដំបូង ចេញពីមជ្ឈដ្ឋានបញ្ញវន្ត និងមេដឹកនាំសាសនា ហើយក្រោយៗមកទៀត ដោយសារតែនយោបាយនិយមអាមេរិក បូករួមជាមួយនឹងការកាន់អំណាចផ្តាច់ការ រំលោភសិទ្ធិមនុស្ស និងអំពើពុករលួយ ចលនាប្រឆាំងនឹងរបបដឹកនាំរបស់ស្តេចស្ហា ផាឡាវី ក៏បានរីករាលដាលកាន់តែខ្លាំង ទៅជាចលនាមហាជន។
នៅក្នុងចំណោមមេដឹកនាំចលនាប្រឆាំងនឹងស្តេចស្ហា នៅអ៊ីរ៉ង់ មានមេដឹកនាំសាសនាម្នាក់ ដែលក្រោយមកនឹងក្លាយទៅជាមេដឹកនាំបដិវត្តន៍ គឺអាយ៉ាតូឡា ខូម៉ីនី (Ayatollah Ruhollah Khomeini)។ នៅក្នុងការធ្វើសកម្មភាពប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាល អាយ៉ាតូឡា ខូម៉ីនី ត្រូវបានអាជ្ញាធរចាប់ដាក់គុក ហើយក្រោយមកត្រូវបង្ខំចិត្តរត់ទៅរស់នៅនិរទេសខ្លួនឯក្រៅប្រទេស គឺពីដំបូងនៅអ៊ីរ៉ាក់ និងក្រោយមកទៀត នៅប្រទេសបារាំង។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលដែលអាជ្ញាធរតាមធ្វើទុក្ខបុកម្នេញកាន់តែខ្លាំង ប្រជាប្រិយភាពរបស់អាយ៉ាតូឡា ខូម៉ីនី កាន់ឡើងកាន់តែខ្លាំង ហើយបើទោះបីជាលោករស់នៅនិរទេសឯក្រៅប្រទេស ក៏ប៉ុន្តែ នៅតែជាមេដឹកនាំប្រឆាំងដែលមានអ្នកគាំទ្រយ៉ាងច្រើននៅក្នុងប្រទេសអ៊ីរ៉ង់។
នៅដើមឆ្នាំ១៩៧៨ ចលនាបាតុកម្មបានផ្ទុះឡើងនៅក្នុងប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ ដើម្បីប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាល។ ចលនាប្រឆាំងនេះ កើតចេញពីសិស្សសាលាសាសនា ដែលជាអ្នកគាំទ្រយ៉ាងពេញទំហឹងរបស់អាយ៉ាតូឡា ខូម៉ីនី និងចេញពីមជ្ឈដ្ឋានយុវជន ដែលកំពុងប្រឈមមុខនឹងវិបត្តិអត់ការងារធ្វើ។
ប្រឈមមុខនឹងចលនាបាតុកម្មប្រឆាំងនេះ ស្តេចស្ហា ផាឡាវី បានជ្រើសរើសចម្លើយតបដោយប្រើកម្លាំងបង្រ្កាប ក៏ប៉ុន្តែ នៅពេលដែលអាជ្ញាធរធ្វើការបង្រ្កាបកាន់តែខ្លាំង ចលនាបាតុកម្មប្រឆាំងមានសន្ទុះកាន់តែខ្លាំង ជាពិសេស នៅពេលដែលមានបាតុករស្លាប់ដោយការបង្រ្កាបពីសំណាក់អាជ្ញាធរ ពិធីបុណ្យសពបាតុករតែងតែបានប្រែក្លាយទៅជាចលនាបាតុកម្មថ្មីមួយទៀតជាបន្តបន្ទាប់។
ចលនាបាតុកម្មប្រឆាំងនឹងស្តេចស្ហាបានកើនឡើងដល់កម្រិតកំពូល នៅខែធ្នូឆ្នាំ១៩៧៨ ដោយមានអ្នកចូលរួមក្នុងចន្លោះពី ៦លាន ទៅ ៩លាននាក់ នៅទូទាំងប្រទេសអ៊ីរ៉ង់។ កម្លាំងបដិវត្តន៍មហាជនដ៏មហិមានេះក៏បានធ្វើឲ្យស្តេចស្ហា ផាឡាវី ត្រូវបង្ខំចិត្តរត់ចេញពីប្រទេស ហើយនិរទេសខ្លួនទៅកាន់ប្រទេសអេហ្ស៊ីប នៅថ្ងៃទី១៦ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩។ របបរាជានិយមអ៊ីរ៉ង់ត្រូវដួលរលំ ហើយជំនួសមកវិញដោយរដ្ឋាភិបាលបដិវត្តន៍ ក្រោមការដឹកនាំរបស់អាយ៉ាតូឡា ខូម៉ីនី ដែលបានធ្វើដំណើរពីការរស់នៅនិរទេសក្នុងប្រទេសបារាំង ចូលមកកាន់ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់វិញ នៅថ្ងៃទី១ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៧៩។
នៅក្រោយជ័យជម្នះនៃបដិវត្តន៍អ៊ីរ៉ង់ ភាពជាសត្រូវជាមួយសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលជាអ្នកគាំទ្ររបបចាស់ក៏ចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើង ហើយស្ថានទូត មន្រ្តីទូតអាមេរិកក៏ត្រូវទទួលរងនូវការវាយប្រហារជាច្រើនលើក ពីសំណាក់ក្រុមបាតុករគាំទ្របដិវត្តន៍។
ចលនាប្រឆាំងនឹងអាមេរិកបានពុះកញ្ជ្រោលកាន់តែខ្លាំង នៅចុងខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧៩ នៅក្រោយពេលដែលសហរដ្ឋអាមេរិកទទួលឲ្យអតីតស្តេចស្ហា ផាឡាវី ធ្វើដំណើរទៅកាន់ទីក្រុងញូវយ៉ក ដើម្បីទទួលការព្យាបាលជំងឺ។
ប្រមាណជា ២សប្តាហ៍ក្រោយមក នៅថ្ងៃទី៤ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៧៩ និស្សិតប្រមាណជា ៣ពាន់នាក់បាននាំគ្នាធ្វើបាតុកម្ម នៅមុខស្ថានទូតអាមេរិកប្រចាំទីក្រុងតេហេរ៉ង់ បន្ទាប់មក ពួកគេបាននាំគ្នាសម្រុកចូលទៅក្នុងស្ថានទូត ហើយចាប់មន្រ្តី និងបុគ្គលិកស្ថានទូតចំនួន ៦៣នាក់ធ្វើជាចំណាប់ខ្មាំង។
ការរំលោភលើអភ័យឯកសិទ្ធិនៃស្ថានទូត និងមន្រ្តីទូតបរទេសបែបនេះ គឺជាការរំលោភបំពានយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរទៅលើអនុសញ្ញាទីក្រុងវីយ៉ែន (១៩៦១) ស្តីពីទំនាក់ទំនងការទូត ហើយសហគមន៍អន្តរជាតិ រួមទាំងក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអ.ស.ប និងតុលាការអន្តរជាតិក្រុងឡាអេ សុទ្ធតែបានទម្លាក់ការទទួលខុសត្រូវទៅលើរដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់។
ជាការពិតថា សកម្មភាពចាប់ចំណាប់ខ្មាំងនៅស្ថានទូតអាមេរិក មិនមែនធ្វើឡើងដោយកងកម្លាំងរដ្ឋាភិបាល ក៏ប៉ុន្តែ រដ្ឋាភិបាលក្រុងតេហេរ៉ង់ត្រូវតែមានការទទួលខុសត្រូវ ដោយសារតែខកខានមិនបានបំពេញតាមកាតព្វកិច្ចការពារសុវត្ថិភាពស្ថានទូត ហើយជាពិសេសទៅទៀត ក្រោយពីមានការចាប់ចំណាប់ខ្មាំងនេះ អាយ៉ាតូឡា ខូម៉ីនី មិនត្រឹមតែមិនបានទាមទារឲ្យបាតុករដោះលែងចំណាប់ខ្មាំងនោះទេ តែថែមទាំងបានធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍ខ្លះ ដែលមានអត្ថន័យគាំទ្រសកម្មភាពចាប់ចំណាប់ខ្មាំងនេះថែមទៀតផង។ លើសពីនេះទៅទៀត នៅក្នុងការចរចាជាមួយអាមេរិក គឺរដ្ឋាភិបាលតេហេរ៉ង់ផ្ទាល់ ដែលជាអ្នកដាក់លក្ខខណ្ឌ ជាថ្នូរនឹងការដោះលែងចំណាប់ខ្មាំង។
ក្រោយពីឆ្លងកាត់ការចរចាយ៉ាងតឹងតែង ចំណែកឯប្រតិបត្តិការរំដោះចំណាប់ខ្មាំងដោយកងកុម្ម៉ង់ដូអាមេរិកក៏ត្រូវទទួលបរាជ័យ រដ្ឋាភិបាលក្រុងវ៉ាស៊ីងតោនក៏បានព្រមព្រៀងតាមលក្ខខណ្ឌរបស់អ៊ីរ៉ង់ ហើយចំណាប់ខ្មាំងទាំងអស់ត្រូវបានដោះលែង នៅថ្ងៃទី២០ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៨១។ គិតជាសរុប ចំណាប់ខ្មាំងអស់ទាំងនេះត្រូវជាប់ឃុំឃាំងអស់រយៈពេល ៤៤៤ថ្ងៃ ហើយចាប់ពីមានវិបត្តិចំណាប់ខ្មាំងនេះហើយ ដែលទំនាក់ទំនងការទូត រវាងអាមេរិក និងអ៊ីរ៉ង់ត្រូវកាត់ផ្តាច់ទាំងស្រុង រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន៕
ព្រឹត្តិបត្រព័ត៌មានព្រឹត្តិបត្រព័ត៌មានប្រចាំថ្ងៃនឹងអាចឲ្យលោកអ្នកទទួលបាននូវព័ត៌មានសំខាន់ៗប្រចាំថ្ងៃក្នុងអ៊ីមែលរបស់លោកអ្នកផ្ទាល់៖
ចុះឈ្មោះ