នៅក្នុងនាទីប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោករបស់យើង នៅសប្តាហ៍នេះ សេង ឌីណា សូមបន្តរៀបរាប់អំពីប្រវត្តិទស្សនវិទូ “អារីស្តូត” តទៅទៀត ដោយសូមលើកឡើង អំពីគោលគំនិតសំខាន់ៗរបស់លោក ទាក់ទងនឹងនយោបាយ។
អារីស្តូតបានបន្សល់ទុកនូវស្នាដៃជាសំណេររហូតដល់ទៅប្រមាណជា ២០០ ហើយស្នាដៃអស់ទាំងនេះត្រូវបានរក្សាទុកនៅក្នុងបណ្ណាល័យនៃសាលារៀនរបស់អារីស្តូត ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាបណ្ណាល័យដ៏ធំជាងគេបង្អស់នៅលើពិភពលោក នៅក្នុងសម័យកាលនោះ។ នៅក្នុងចំណោមស្នាដៃរបស់អារីស្តូតទាំង ២០០នេះ មានតែប្រមាណជា ៣១ប៉ុណ្ណោះ ដែលសេសសល់មកទល់នឹងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន ហើយក្នុងចំណោមនោះ ភាគច្រើនលើសលុប គឺជាកំណត់ត្រាផ្ទាល់ខ្លួន ដែលអារីស្តូតតាក់តែងឡើង សម្រាប់ការបង្រៀននៅសាលា ជាជាងជាសៀវភៅ ឬឯកសារ សម្រាប់ផ្សព្វផ្សាយជាសាធារណៈ។
អារីស្តូតបានធ្វើការបែងចែកចំណេះដឹងទៅតាមផ្នែកផ្សេងៗគ្នា រួមមាន ចំណេះដឹងខាងផ្នែកសីលធម៌, នយោបាយ, គណិតវិទ្យា, ជីវវិទ្យា ។ល។ និង។ល។ ហើយទ្រឹស្តីរបស់អារីស្តូតក៏មានលក្ខណៈទូលំទូលាយគ្របដណ្តប់ទៅលើស្ទើរតែគ្រប់ផ្នែកផងដែរ ចាប់តាំងពីទស្សនវិជ្ជានយោបាយ សីលធម៌ សិល្បៈនិងកំណាព្យ រហូតដល់ខាងផ្នែកវេជ្ជសាស្រ្ត ជីវវិទ្យា តក្កវិទ្យា និងវិទ្យាសាស្រ្តទូទៅ គឺគណិតវិទ្យា និងរូបវិទ្យា។
ទាក់ទងនឹងទស្សនវិជ្ជានយោបាយ គេអាចរកឃើញនូវគោលគំនិតសំខាន់ៗរបស់អារីស្តូត នៅក្នុងសៀវភៅ ដែលមានចំណងជើងថា “នយោបាយ” (ឬជាភាសាបារាំង La Politique)។ ជាទូទៅ គេសង្កេតឃើញមានសម្តីមួយឃ្លារបស់អារីស្តូត ដែលមាននៅក្នុងសៀវភៅនេះ ហើយដែលត្រូវបានគេលើកយកមកនិយាយញឹកញាប់ជាងគេរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន គឺឃ្លាជាភាសាបារាំងថា « L’homme est un animal politique » ដែលមានន័យជារួមថា ធម្មជាតិរបស់មនុស្សគឺត្រូវផ្សាភ្ជាប់ដោយមិនអាចកាត់ផ្តាច់បានពីនយោបាយ ហើយ “នយោបាយ” នៅត្រង់កន្លែងនេះ គឺសម្តៅលើនយោបាយក្នុងន័យទូលាយ ពោលគឺ សំដៅទៅលើជីវិតជាសហគមន៍ឬរដ្ឋ។
យោងតាមអារីស្តូត មនុស្សមិនអាចរស់នៅតែម្នាក់ឯងបាននោះទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ មនុស្សគ្រប់រូបសុទ្ធតែត្រូវការគ្នាទៅវិញទៅមក ហើយមនុស្សចាំបាច់ត្រូវតែរស់នៅក្នុងទម្រង់ជាសមូហភាព ឬសហគមន៍ ហើយទម្រង់ដើមបំផុតនៃសហគមន៍នេះ គឺគ្រួសារ។ គ្រួសារប្រមូលផ្តុំគ្នាបង្កើតទៅជាភូមិ ហើយភូមិប្រមូលផ្តុំគ្នាបង្កើតទៅជាបុរី ឬរដ្ឋ។
សម្រាប់អារីស្តូត ការប្រមូលផ្តុំគ្នារបស់មនុស្សក្នុងទម្រង់ជាគ្រួសារមានលក្ខណៈជាធម្មជាតិយ៉ាងណា ការប្រមូលផ្តុំគ្នារបស់មនុស្សក្នុងទម្រង់ជាបុរី ឬរដ្ឋ ក៏មានលក្ខណៈធម្មជាតិយ៉ាងនោះដែរ។ ដូច្នេះ និយាយជារួមមកវិញ ការរៀបចំរចនាសម្ព័ន្ធជារដ្ឋ ដែលមានប្រព័ន្ធគ្រប់គ្រងនយោបាយ, មានច្បាប់, មានរដ្ឋាភិបាល និងមានមេដឹកនាំ គឺជាធម្មជាតិរបស់មនុស្ស។
ដោយសារតែមនុស្សមានធម្មជាតិផ្សាភ្ជាប់ដោយមិនអាចកាត់ផ្តាច់បានពីនយោបាយ ដូច្នេះអារីស្តូតយល់ឃើញថា វិទ្យាសាស្រ្តនយោបាយ គឺជាចំណេះដឹងដ៏សំខាន់ជាងគេបង្អស់ ដែលប្រជាជនគ្រប់រូបត្រូវតែរៀន។
ទាក់ទងនឹងរបៀបគ្រប់គ្រងរដ្ឋវិញ អារីស្តូត ក៏មិនខុសពីសូក្រាត និងផ្លាតុងដែរ សុទ្ធតែមានគោលគំនិតប្រឆាំងនឹងរបបប្រជាធិបតេយ្យ គឺប្រជាធិបតេយ្យដោយផ្ទាល់តាមបែបអាថែន នៅក្នុងសម័យនោះ។ ទស្សនវិទូសំខាន់ៗទាំងបីរូបនេះសុទ្ធតែមានការយល់ឃើញដូចគ្នាថា របបប្រជាធិបតេយ្យដោយផ្ទាល់ ដែលពលរដ្ឋគ្រប់រូបមានអំណាចដោយផ្ទាល់នៅក្នុងសភាបែបនោះ វាបង្កើតឲ្យទៅជាអនាធិបតេយ្យទៅវិញ។
អារីស្តូតមានការយល់ឃើញដូចផ្លាតុងថា របបនយោបាយដ៏ប្រសើរជាងគេបង្អស់ គឺរបបនយោបាយ ដែលអំណាចទាំងអស់ប្រមូលផ្តុំនៅក្នុងដៃមនុស្សតែម្នាក់ ហើយមេដឹកនាំនេះ គឺជាទស្សនវិទូ ដែលនៅក្នុងសៀវភៅ "ស្តីពីការគ្រប់គ្រងរដ្ឋ" (La République) ផ្លាតុងបានហៅថា “ស្តេច-ទស្សនវិទូ”។ បើនិយាយឲ្យងាយស្តាប់ គេអាចហៅរបបដឹកនាំបែបនេះបានម្យ៉ាងទៀតថា ជារបបរាជានិយម ដែលមានស្តេចប្រកបដោយទសពិធរាជធម៌។
ក៏ប៉ុន្តែ ខុសពីផ្លាតុង អារីស្តូតយល់ឃើញថា របបនយោបាយបែបនេះ គឺមានតែនៅលើក្រដាស ឬមានតែនៅក្នុងការស្រមើស្រមៃតែប៉ុណ្ណោះ។ រីឯនៅក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែងវិញ គេកម្រនឹងរកបានណាស់ “ស្តេច-ទស្សនវិទូ” ដោយទស្សនវិទូមិនបានឡើងធ្វើស្តេច រីឯអ្នកបានធ្វើស្តេចមិនមែនជាទស្សនវិទូ។
ជាងនេះទៅទៀត អារីស្តូតយល់ឃើញថា របបនយោបាយតាមបែប “ស្តេច-ទស្សនវិទូ” របស់ផ្លាតុងនេះ គឺជារបបនយោបាយមួយ ដែលមានហានិភ័យខ្ពស់ ពីព្រោះថា នៅពេលដែលអំណាចត្រូវប្រមូលផ្តុំនៅក្នុងដៃបុគ្គលតែម្នាក់ ហើយបុគ្គលនោះមិនមែនជាអ្នកដឹកនាំប្រកបដោយគតិបណ្ឌិត វាងាយនឹងត្រូវប្រែក្លាយទៅជារបបផ្តាច់ការឃោរឃៅ ដែលមេដឹកនាំយកអំណាចទៅប្រើប្រាស់ ដើម្បីតែប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួន ហើយជិះជាន់អ្នកទន់ខ្សោយ។ នៅពេលនោះ របបនយោបាយ “ស្តេច-ទស្សនវិទូ” ដែលជារបបដឹកនាំដ៏ល្អបំផុតនោះ ត្រូវប្រែក្លាយទៅជារបបផ្តាច់ការឃោរឃៅ ដែលជារបបដឹកនាំដ៏អាក្រក់បំផុតទៅវិញ។
ហេតុដូច្នេះហើយបានជាអារីស្តូតយល់ថា រវាងរបបនយោបាយមួយដែលពោរពេញដោយភាពអនាធិបតេយ្យ (ប្រជាធិបតេយ្យដោយផ្ទាល់) និងរបបនយោបាយមួយទៀតដែលល្អឥតខ្ចោះតែមិនអាចយកទៅអនុវត្តជាក់ស្តែង ("ស្តេច-ទស្សនវិទូ") គេអាចមានជម្រើសកណ្តាលមួយ គឺការដឹកនាំដោយមនុស្សមួយក្រុមតូច ដោយមនុស្សមួយក្រុមតូចនេះទទួលបាននូវការព្រមព្រៀង និងការប្រគល់សិទ្ធិអំណាចពីប្រជាជនទូទៅ ហើយអ្វីៗត្រូវប្រព្រឹត្តទៅនៅក្នុងក្របខណ្ឌនៃច្បាប់កំពូលមួយ ដែលមានចែងកំណត់ទាំងអំពីសិទ្ធិអំណាច និងការទទួលខុសត្រូវរបស់មេដឹកនាំ និងទាំងអំពីសិទ្ធិ និងកាតព្វកិច្ចរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ។
គោលគំនិតនេះគឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមមួយ ដែលក្រោយមកបានវិវឌ្ឍទៅជារបបប្រជាធិបតេយ្យតាមរយៈតំណាង ដូចដែលគេយកមកអនុវត្តជាទូទៅ នៅក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន ដោយ “ច្បាប់កំពូល” ដែលអារីស្តូតបានលើកឡើង គឺជា “រដ្ឋធម្មនុញ្ញ”។
និយាយជារួមមកវិញ រវាងផ្លាតុង និងអារីស្តូត មួយជាគ្រូ មួយជាសិស្ស ក៏ប៉ុន្តែ ទស្សនវិទូទាំងពីរនេះមានគោលគំនិតខុសគ្នាច្រើន ហើយមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គេតែងតែធ្វើការបែងចែកទស្សនវិជ្ជារបស់អ្នកទាំងពីរ នៅក្នុងមែកធាងពីរផ្សេងគ្នា។ ទស្សនវិជ្ជារបស់ផ្លាតុង ជាទស្សនវិជ្ជាបែបឧត្តមគតិនិយម (Idéaliste/Utopiste) គឺសំដៅចង់បានអ្វីៗដែលល្អឥតខ្ចោះតែពិបាក ឬមិនអាចសម្រេចបាននៅក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែង។ ចំណែកទស្សនវិជ្ជារបស់អារីស្តូត ជាទស្សនវិជ្ជាបែបប្រាកដនិយម (Réaliste) គឺផ្តោតលើអ្វីដែលគេអាចធ្វើបានប្រកបដោយប្រសិទ្ធភាពជាក់ស្តែង ជាជាងភាពល្អឥតខ្ចោះដែលមានត្រឹមតែក្នុងការស្រមើសម្រៃ។
ទស្សនវិជ្ជារបស់ផ្លាតុង និងអារីស្តូត ថ្វីដ្បិតតែស្ថិតនៅក្នុងមែកធាងខុសគ្នាបែបនេះក៏ដោយ ក៏ប៉ុន្តែ សុទ្ធតែមានឥទ្ធិពលខាងទស្សនវិជ្ជានយោបាយខ្លាំងដូចគ្នា រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។ ចំណុចពិសេសរបស់អារីស្តូត ដែលធ្វើឲ្យអារីស្តូតមានឥទ្ធិពលខ្លាំងជាង យូរអង្វែងជាង និងទូលំទូលាយជាងផ្លាតុង គឺដោយសារតែអារីស្តូតបានបង្កើតនូវគោលគំនិតសំខាន់ៗនៅក្នុងវិស័យមួយទៀត គឺវិទ្យាសាស្រ្ត ឬទស្សនវិជ្ជានៃធម្មជាតិ៕
ព្រឹត្តិបត្រព័ត៌មានព្រឹត្តិបត្រព័ត៌មានប្រចាំថ្ងៃនឹងអាចឲ្យលោកអ្នកទទួលបាននូវព័ត៌មានសំខាន់ៗប្រចាំថ្ងៃក្នុងអ៊ីមែលរបស់លោកអ្នកផ្ទាល់៖
ចុះឈ្មោះ