អរិយធម៌មេឌីទែរ៉ាណេ៖ កោះក្រែត ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី (លីបង់)
ចុះផ្សាយនៅថ្ងៃ៖
ស្តាប់ - ១០:០២
នៅក្នុងនាទីប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោករបស់យើង នៅថ្ងៃអាទិត្យនេះ សេង ឌីណា សូមធ្វើការរៀបរាប់ជូនលោកអ្នកស្តាប់ អំពីបណ្តារដ្ឋ និងអរិយធម៌ នៅក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ រួមមាន កោះក្រែត (Crète) ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី (Phénicie) ដែលមានជំនាញខាងនាវាចរណ៍ និងខាងជំនួញតាមផ្លូវសមុទ្រ។
អេហ្ស៊ីប មេសូប៉ូតាមី ឥណ្ឌា ចិន... រដ្ឋ និងអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់ទាំង ៤ នៃមនុស្សជាតិ មានទំនាក់ទំនងរកស៊ីជាមួយគ្នាច្រើន តាំងពីយុគសម័យបុរាណ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រជាជននៅក្នុងតំបន់ទាំង ៤នេះ ច្រើនតែជាអ្នកជំនាញខាងការដឹកជញ្ជូនផ្លូវគោក ឬក៏មានការដឹកជញ្ជូនតាមផ្លូវទឹកខ្លះដែរ តែជាការដឹកជញ្ជូនតាមដងទន្លេ។ បើនិយាយពីអ្នកជំនាញខាងដើរសមុទ្រវិញ គេត្រូវទៅមើលបណ្តារដ្ឋ ដែលចាប់កំណើតឡើងជាបន្តបន្ទាប់គ្នា នៅជុំវិញសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ។
យើងនៅក្នុងអំឡុងយុគសម័យលង្ហិន (ប្រមាណ ពី៣ពាន់ឆ្នាំ រហូតទៅដល់ប្រមាណ ១ពាន់ឆ្នាំមុនគ.ស)។ នៅខាងជើងឆ្នេរសមុទ្រអេហ្ស៊ីប ក្នុងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ មានកោះដ៏ធំមួយ ឈ្មោះថា “កោះក្រែត” (បច្ចុប្បន្ន ជាផ្នែកមួយនៃប្រទេសក្រិក)។ គឺអ្នកកោះក្រែតនេះហើយ ដែលជាអ្នកដុះគំនិត និងមានជំនាញខាងនាវាចរណ៍តាមផ្លូវសមុទ្រមុនគេ ដោយពួកគេបានបង្កើតនាវាសមុទ្រមួយប្រភេទ ដែលមានឈ្មោះបោះសំឡេងពាសពេញផ្ទៃសមុទ្រ តាំងពីយុគសម័យបុរាណ រហូតដល់សតវត្សរ៍ទី១៤គ.ស.។
នាវាសមុទ្របង្កើតឡើងដោយអ្នកកោះក្រែតនេះ ត្រូវបានគេឲ្យឈ្មោះតាមភាសាក្រិកបុរាណថា “ហ្កាឡេអា” (Galéa) ហៅតាមភាសាបារាំងបច្ចុប្បន្នថា “ហ្កាលែរ” (Galère) គឺជាប្រភេទនាវាសមុទ្រដែលមានក្តោងផង និងមានដងចែវផង ដែលតម្រៀបជាជួរទាំងសងខាង តាំងពីក្បាលរហូតដល់កន្ទុយ។ ដោយសារតែនៅសម័យកាលនោះ មនុស្សនៅមិនទាន់រកឃើញទ្រឹស្តីរូបវិទ្យា ដើម្បីអាចប្រើកម្លាំងទល់នឹងកម្លាំងបាននៅឡើយ ដូច្នេះ នៅក្នុងការបើកបរនាវាហ្កាលែរ គេអាចបើកក្តោងប្រើ តែនៅពេលណា ដែលមានខ្យល់បក់មកពីខាងក្រោយប៉ុណ្ណោះ ក្រៅពីនេះ ត្រូវមានមនុស្សចែវ ទើបនាវា Galère អាចធ្វើដំណើរទៅមុខបាន។
ដោយសារតែហេតុនេះហើយទើប វានាហ្កាលែរ ដែលជានាវាដ៏មាំ មិនខ្លាចព្យុះ មិនខ្លាចរលក ក៏ប៉ុន្តែ មិនអាចធ្វើដំណើរចេញឆ្ងាយពីឆ្នេរបានយូរនោះទេ ដោយសារតែចំនួនមនុស្សដែលត្រូវចែវវាមានចំនួនច្រើន ហើយប្រើកម្លាំងចែវច្រើន ដូច្នេះ ត្រូវការផឹកទឹកច្រើន ដែលគេមិនអាចដឹកយកតាមគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់ច្រើនថ្ងៃបាន ទើបចាំបាច់ត្រូវតែចូលសំចតនៅមាត់ឆ្នេរជារៀងរាល់យប់។
ក៏ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ នាវាហ្កាលែរ គឺជាមធ្យោបាយដឹកជញ្ជូនដ៏សំខាន់មួយ សម្រាប់ឲ្យអ្នកកោះក្រែតធ្វើជំនួញជួញដូរតាមផ្លូវសមុទ្រ នៅជុំវិញតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេ ចាប់តាំងពីអេហ្ស៊ីប រហូតទៅដល់ក្រិក។
យើងធ្លាប់បានឃើញហើយថា របរកសិកម្មជួយឲ្យមនុស្សបង្កើនសមត្ថភាពផលិតបានច្រើនជាងការបរបាញ់រហូតដល់ទៅរាប់រយដង។ របរជួញដូររឹតតែជួយឲ្យមនុស្សមានបានកាន់តែឆាប់ជាងរបរកសិកម្មទៅទៀត។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាអ្នកកោះក្រែតសម័យដើម គឺជាអ្នកមានដ៏ស្តុកស្តម្ភបំផុត។
ក៏ប៉ុន្តែ នៅចុងយុគសម័យលង្ហិន ប្រមាណជា ១ពាន់ឆ្នាំមុនគ.ស (ជាង ៣ពាន់ឆ្នាំមុនសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន) អ្នកកោះក្រែត ដែលជាអ្នកពូកែខាងជំនួញ ក៏ចាប់ធ្លាក់ចុះដុនដាប។ ម្យ៉ាង ប្រហែលជាមកពីពួកគេត្រូវទទួលរងនូវចំហាយនៃការផ្ទុះភ្នំភ្លើងដ៏ធំមួយ នៅកោះដែលក្បែរនោះ ហើយម្យ៉ាងទៀត ពួកគេត្រូវទទួលការឈ្លានពានពីសំណាក់ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី (មានទីតាំងនៅម្តុំប្រទេសលីបង់បច្ចុប្បន្ន)។
នៅពេលនោះ ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី (Phénicie) ដែលបានរៀនសូត្រច្រើនពីកោះក្រែត ក៏សុទ្ធតែជាអ្នកជំនាញខាងដើរសមុទ្រដែរ។ ក្រិកកាន់កាប់ដែនសមុទ្រ ដែលនៅប៉ែកខាងជើងកោះក្រែត ចំណែកហ្វេនីស៊ីវិញ កាន់កាប់ដែនសមុទ្រដែលនៅក្បែរលីបង់សព្វថ្ងៃ។
ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី ជាអ្នកជំនាញខាងនាវាចរណ៍ និងការជួញដូរផ្លូវសមុទ្រដូចគ្នា ក៏ប៉ុន្តែ មានវប្បធម៌ខុសគ្នា។ ប្រជាជនក្រិកនិយាយភាសាក្នុងអម្បូរអឺរ៉ុប ចំណែកអ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ីវិញ និយាយភាសាមួយ ដែលក្រោយមកបានក្លាយទៅជាភាសាអារ៉ាប់បច្ចុប្បន្ន។
អ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ី ដែលជាអ្នកពូកែខាងមុខជំនួញ បានបង្កើតនូវស្នាដៃដ៏សំខាន់មួយ ដែលបន្សល់ទុកជាកេមរតកដល់មនុស្សជាតិភាគច្រើន នៅក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន គឺអក្ខរក្រម (ប្រព័ន្ធសំណេរដោយផ្អែកលើព្យញ្ជនៈ និងស្រៈ)។
ប្រព័ន្ធសំណេរជាសញ្ញា (Idéogrammes) ដូចជា ភាសាចិន និងអេហ្ស៊ីប នៅក្នុងសម័យកាលនោះ មិនឆ្លើយតបនឹងតម្រូវការជាក់ស្តែងរបស់អ្នកជំនួញនោះទេ ដោយសារតែវាមានសញ្ញាច្រើនពេក រហូតដល់ទៅរាប់ម៉ឺនសញ្ញា។ ដើម្បីបង្កើនប្រសិទ្ធភាពក្នុងការចាត់ចែងមុខជំនួញរបស់ពួកគេ អ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ីក៏បានបែកគំនិតពីការប្រើសំណេរជាសញ្ញារាប់ម៉ឺន បែរទៅប្រើអក្សរ (ឬអក្ខរៈ) ដែលមានចំនួនតែជាង ២០ ដោយអក្សរនីមួយៗមិនមានអត្ថន័យអ្វីទាំងអស់ ប៉ុន្តែ គេអាចយកវាទៅផ្គុំ និងផ្សំ បង្កើតជាពាក្យយ៉ាងច្រើនសន្ធឹក ទៅតាមចិត្តចង់។
តាមការពិត អ្នកជំនាញខាងបុរាណវិទ្យា និងភាសាវិទ្យា បានរកឃើញអត្ថបទដែលសរសេរដោយប្រើប្រព័ន្ធអក្ខរក្រម ដែលមានអាយុកាលតាំងប្រមាណជា ១ពាន់៤រយឆ្នាំមុនគ.ស ពោលគឺ តាំងពីមុនសម័យកាលហ្វេនីស៊ីទៅទៀត។ ប្រព័ន្ធអក្ខរក្រមដ៏ចំណាស់នេះត្រូវបានគេរកឃើញ នៅក្នុងតំបន់មួយ ដែលស្ថិតនៅក្នុងប្រទេសស៊ីរីបច្ចុប្បន្ន។ នេះមានន័យថា ការសរសេរតាមប្រព័ន្ធអក្ខរក្រម ត្រូវបានគេប្រើប្រាស់តាំងពីមុនសម័យកាលហ្វេនីស៊ីទៅទៀត ក៏ប៉ុន្តែ គឺអ្នកស្រុកហ្វេនីស៊ី ដែលយកសំណេរបែបនេះមកអភិវឌ្ឍទៅជាប្រព័ន្ធសំណេរដ៏ទូលំទូលាយ និងពេញលេញ។ ប្រព័ន្ធសំណេរដែលត្រូវបានយើងប្រើប្រាស់យ៉ាងទូលំទូលាយបំផុត នៅក្នុងសម័យកាលបច្ចុប្បន្ន។ សព្វថ្ងៃនេះ ក្រៅពីចិន និងជប៉ុន គ្រប់ភាសាទាំងអស់នៅលើភពផែនដីនេះ សុទ្ធតែប្រើប្រព័ន្ធសំណេរអក្ខរក្រម ក្នុងនោះ ក៏រួមទាំងភាសាខ្មែរផងដែរ។
នៅក្នុងតំបន់មេឌីទែរ៉ាណេសម័យបុរាណ ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី មិនធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នានោះទេ ប៉ុន្តែ ពួកគេធ្វើការបែងចែកដែនឥទ្ធិពលគ្នា ដើម្បីបោះទីតាំង ធ្វើអាណានិគមទៅតាមទិសដៅរៀងៗខ្លួន គឺក្រិក នៅឆ្នេរប៉ែកខាងជើង នៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ចំណែក ហ្វេនីស៊ី នៅឆ្នេរប៉ែកខាងត្បូង។ អាណានិគមក្នុងន័យនេះ គឺខុសពីអាណានិគមក្នុងសម័យទំនើប។ សម្រាប់ពួកក្រិក និងពួកហ្វេនីស៊ីនៅសម័យដើម នៅពេលណា ដែលទីក្រុងមួយមានមនុស្សច្រើនពេក ក្រុមគ្រួសារខ្លះ ក៏ចាកចេញពីក្រុងនេះ ទៅកាន់ទីកន្លែងថ្មី ដែលនៅតាមកោះ ឬតាមបណ្តោយឆ្នេរសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ដើម្បីបង្កើតជាក្រុងថ្មី ដែលមានរចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រងឯករាជ្យពីក្រុងចាស់។
ទាំងក្រិក ទាំងហ្វេនីស៊ី និងបណ្តាអាណាចក្រផ្សេងៗទៀត នៅក្នុងសម័យកាលនោះ មិនមានការបង្កើតជាប្រទេសក្នុងទម្រង់ជាប្រជាជាតិ ដូចជា សព្វថ្ងៃនេះទេ។ ពួកគេ គ្រាន់តែជាប្រជាជនដែលចេញពីអម្បូរតែមួយ និយាយភាសាដូចគ្នា មានវប្បធម៌ដូចគ្នា ហើយរស់នៅជាអាណាចក្រធំមួយរួមគ្នា ប៉ុន្តែ មានអំណាចដឹកនាំឯករាជ្យដាច់ៗពីគ្នា ទៅតាមទីក្រុងផ្សេងៗគ្នា ប្រៀបបាននឹងកូនរដ្ឋតូចៗឯករាជ្យដាច់ចេញពីគ្នា។
អាណានិគមក្រិកភាគច្រើនស្ថិតនៅឆ្នេរប៉ែកខាងជើងនៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ក៏ប៉ុន្ត ក៏មានផងដែរនៅជុំវិញសមុទ្រខ្មៅ អ៊ីតាលី និងប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសបារាំង។ រហូតមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃនេះ គេនៅតែអាចសង្កេតឃើញពីសំណល់ពីអាណានិគមក្រិកសម័យបុរាណ តាមរយៈឈ្មោះនៃក្រុងខ្លះ ក្នុងប្រទេសបារាំង និងអ៊ីតាលី។
ជាអាទិ៍ ទីក្រុង Nice ដែលស្ថិតនៅប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសបារាំង ជាប់នឹងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ គឺជាឈ្មោះដែលមានឫសគល់ពីភាសាក្រិក Nikaia ដែលមានន័យថា “ជ័យជម្នះ”។ ទីក្រុង Napoli នៅអ៊ីតាលី ជាឈ្មោះក្លាយពីភាសាក្រិក Neapolis ដែលមានន័យថា “ក្រុងថ្មី”។
នៅឆ្នេរប៉ែកខាងត្បូង នៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ ក្រិកបានបោះទីតាំងធ្វើអាណានិគម តែនៅក្នុងតំបន់ Cyrénaïque មួយប៉ុណ្ណោះ។ តំបន់ Cyrénaïque ដែលស្ថិត នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីសព្វថ្ងៃ។
ក្រៅពីតំបន់ Cyrénaïque នេះ នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរប៉ែកខាងត្បូងនៃសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ គឺជាដែនអាណានិគមរបស់ហ្វេនីស៊ី។ នៅឆ្នាំ ៨០០មុនគ.ស ហ្វេនីស៊ីបានបង្កើតទីក្រុងមួយ នៅក្នុងតំបន់ ដែលស្ថិតនៅក្បែររដ្ឋធានីរបស់ទុយនីស៊ីសព្វថ្ងៃ។ ទីក្រុងនោះមានឈ្មោះថា Carthage ហើយដែលក្រោយមកបានរីកដុះដាល រហូតក្លាយទៅជាអាណាចក្រមួយឯករាជ្យ ហើយមានអំណាចប្រណាំងប្រជែងជាមួយនឹងពួកហ្វេនីស៊ីវិញទៀតផង។
ក្រិក និងហ្វេនីស៊ី ថ្វីដ្បិតតែនាវាហ្កាលែររបស់ពួកគេ ពិបាកនឹងធ្វើដំណើរចេញឆ្ងាយពីឆ្នេរក្នុងរយៈពេលវែង ក៏ប៉ុន្តែ ពួកគេនៅតែអាចធ្វើដំណើរតាមផ្លូវសមុទ្រ ចេញពីមេឌីទែរ៉ាណេ ទៅកាន់តំបន់ឆ្ងាយៗផ្សេងទៀត ដោយធ្វើដំណើរសសៀរតាមឆ្នេរ។
ពួកក្រិក ធ្វើដំណើរចេញពីមេឌីទែរ៉ានេ ដោយឆ្លងកាត់ច្រកសមុទ្រហ្ស៊ីប្រាល់តា (Gibraltar) ដែលស្ថិតនៅចន្លោះប្រទេសអេស្ប៉ាញ និងប្រទេសម៉ារ៉ុក។ នៅពេលចេញពីច្រកសមុទ្រហ្ស៊ីប្រាល់តា ពួកគេធ្វើដំណើរទៅទិសខាងជើង ទៅដល់អង់គ្លេស ហើយបន្តរហូតទៅដល់សមុទ្របាល់ទិក (Baltique)។
ពួកហ្វេនីស៊ីវិញ ធ្វើដំណើរកាត់តាមសមុទ្រក្រហម (ចន្លោះអេហ្ស៊ីប និងអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត) ចាក់ចុះទៅទិសខាងត្បូង រហូតដល់ឥណ្ឌា។ នៅអំឡុងឆ្នាំ៦០០មុនគ.ស ពួកហ្វេនីស៊ីមួយក្រុមបានធ្វើដំណើរតាមនាវាហ្កាលែរ ចេញពីអេហ្ស៊ីប សសៀរតាមឆ្នេរសមុទ្រនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក ចុះទៅទិសខាងត្បូង។ នៅរៀងរាល់យប់ ពួកគេតែងតែចូលទៅសំចតនៅមាត់ឆ្នេរ ដើម្បីយកទឹកផឹកផង និងដើម្បីធ្វើការជួញដូរផង។ ក្រោយពីបានធ្វើដំណើរអស់រយៈពេលជាច្រើនខែ អ្នកដើរនាវាហ្វេនីស៊ីក៏ចាប់ផ្តើមសង្កេតឃើញថា ឆ្នេរសមុទ្រ នៅតែស្ថិតនៅខាងស្តាំដៃរបស់ពួកគេដដែល ក៏ប៉ុន្តែ ព្រះអាទិត្យ ដែលកាលពីពេលចេញដំណើររះនៅខាងឆ្វេងដៃ ឥឡូវនេះ ស្រាប់តែរះនៅខាងស្តាំដៃវិញ។ ពួកគេក៏ដឹងខ្លួនថា ពួកគេបានមកដល់ផ្នែកម្ខាងទៀតនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក (នៅខាងមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក) ហើយកំពុងតែធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅទិសខាងជើងវិញ។ មិនយូរប៉ុន្មាន ពួកគេក៏ធ្វើដំណើរមកដល់ច្រកសមុទ្រហ្ស៊ីប្រាល់តា ហើយក៏ឆ្លងកាត់ច្រកសមុទ្រនេះ ចូលទៅក្នុងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេវិញ ដោយធ្វើដំណើរគ្រប់មួយជុំទ្វីបអាហ្វ្រិក៕
ព្រឹត្តិបត្រព័ត៌មានព្រឹត្តិបត្រព័ត៌មានប្រចាំថ្ងៃនឹងអាចឲ្យលោកអ្នកទទួលបាននូវព័ត៌មានសំខាន់ៗប្រចាំថ្ងៃក្នុងអ៊ីមែលរបស់លោកអ្នកផ្ទាល់៖
ចុះឈ្មោះ